Hang Bòng nằm gần sát chân núi phía tây xã Tân Trào, cách sông Phó Đáy khoảng 300m. Hang không rộng lắm nhưng có trần cao và thoáng đãng. Trước hang khoảng 50m có một giếng nước tự nhiên được hình thành từ các khe đá. Vị trí của hang không quá khuất nhưng đủ kín đáo, thuận tiện cho việc sinh hoạt, làm việc và quan sát từ xa. Chính vì những lý do đó nên Bác Hồ đã dựng lán tại hang Bòng và ở đây tới ba lần, có lần tới hơn một năm. Lán rộng chừng 20m2, được làm theo kiểu nhà sàn một gian thoáng, hiên lán bằng mái lá, lưng lán tựa vào vách hang. Từ đây có thể nhìn rõ con đường vào trung tâm xã Tân Trào, dòng sông Phó Đáy uốn lượn và cánh đồng làng Bòng trải dài đến đình Hồng Thái.

Lần thứ nhất Bác Hồ ở lán hang Bòng là từ ngày 17/10/1949 đến ngày 01/9/1950 (thời gian hơn 10 tháng). Tại đây, Bác Hồ đã ký nhiều Sắc lệnh quan trọng, trong đó có Sắc lệnh Tổng động viên, nhằm huy động tất cả nhân lực, vật lực, tài lực cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, thực hiện khẩu hiệu “Tất cả cho tiền tuyến, tất cả để chiến thắng”. Ngoài ra còn có Sắc lệnh số 121 (ngày 20/10/1949) ấn định cấp bậc, phù hiệu, cấp hiệu và quân phục cho quân đội quốc gia; Sắc lệnh số 126 (ngày 4/11/1949) quy định về nghĩa vụ quân sự. Cũng từ lán hang Bòng, đầu tháng 1/1950, Bác Hồ bí mật sang Liên Xô theo lời mời của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô, thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Ngày 27/7/1950, Bác gửi thư nhắc nhở Ban Tổ chức Trung ương nhớ và quan tâm đến anh em thương binh, gia đình liệt sỹ, gia đình có công với cách mạng. Ngày 01/9/1950, Bác Hồ lên đường đi chỉ huy chiến dịch biên giới Thu Đông.

Ngày 10/10/1950, sau khi chiến dịch biên giới Thu Đông kết thúc thắng lợi, Bác Hồ trở về lán hang Bòng lần thứ hai và ở đây đến ngày 4/2/1951 (thời gian gần 4 tháng) để tiếp tục chỉ đạo kháng chiến. Đây cũng là thời gian Bác cùng Trung ương Đảng đưa ra nhiều quyết nghị quan trọng về nội chính và kinh tế. Cuối tháng 12/1950, Bác đến thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng (huyện Yên Sơn) thăm Chính phủ kháng chiến Lào. Sau đó Bác đi Kim Bình (huyện Chiêm Hóa) dự Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 2 (từ ngày 11 đến 19/2/1951).

Lần thứ ba Bác trở lại lán hang Bòng là từ ngày 20/2/1951 đến 30/12/1952 (thời gian 01 năm, 10 tháng, 10 ngày). Từ đây, ngày 3/3/1951, Bác tới dự và phát biểu tại buổi lễ khai mạc Đại hội thống nhất Việt Minh – Liên Việt và thành lập Mặt trận Liên Việt. Ngày 6/5/1951, Bác ký Sắc lệnh số 15 thành lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam. Tháng 12/1951, Bác gửi thư cho các họa sỹ nhân dịp triển lãm hội hoạ, khẳng định vai trò của văn hóa nghệ thuật nói chung và văn nghệ sỹ nói riêng đối với sự nghiệp cách mạng. Đầu tháng 9/1952, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 7 Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Bác Hồ ra lời kêu gọi đồng bào và chiến sỹ cả nước chuẩn bị đầy đủ điều kiện để chuyển sang tổng phản công, đi đến thắng lợi cuối cùng.

Những tháng ngày ở lán hang Bòng, dù vô cùng bận rộn, có lúc phải đối diện với muôn vàn khó khăn, bệnh tật nhưng Bác Hồ vẫn làm thơ, trong đó có nhiều bài thơ đã theo suốt chiều dài lịch sử thi ca Việt Nam như: “Đi thuyền trên sông Đáy”, “Chúc mừng năm mới”, “Sáu mươi tuổi”, “Đối trăng”, “Nhớ người chiến sỹ”, “Lên núi”, “Vô đề”…

Di tích hang Bòng có giá trị đặc biệt quan trọng trong việc giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ, đồng thời phục vụ quá trình nghiên cứu về lịch sử kháng chiến, lịch sử Đảng, đặc biệt là về cuộc đời hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Phạm Phương